Module 1, Sujet 1
En cours

Kunsttherapie

Art Session in College

Kunsttherapie

Kunsttherapie en oudere mensen

We richten ons nu op ouderen, een andere groep mensen die ook speciale zorg nodig hebben en die ook baat kunnen hebben bij kunstzinnige therapie. We leven steeds langer, maar we ontkomen niet aan de lichamelijke en psychische gevolgen van ouderdom en de daaruit voortvloeiende pathologieën.

Wat ouderen betreft werkt kunstzinnige therapie niet meer echt op de notie van persoonlijke ontwikkeling, maar op specifieke aandoeningen en pathologieën. Het gaat er vooral om de kwaliteit van het leven te verbeteren en te begrijpen dat er nog veel momenten zijn om van te genieten. Het gaat er ook om de lichamelijke en psychische vermogens zo veel mogelijk te herstellen of te behouden.

Mensen moeten voelen dat ze volledig leven. Dit geldt des te meer voor oudere mensen, wier vermogens kunnen afnemen. Ze hebben nog steeds behoefte aan sociale contacten, nieuwe activiteiten en het leren van nieuwe dingen.

Eerst zullen we zien wat veroudering precies is en wat het inhoudt, met of zonder pathologie. Natuurlijk is ouder worden geen ziekte! Het is een staat van zijn waar we allemaal doorheen gaan en het is uiteindelijk een prachtige fase van het leven. Maar als je de fysieke en psychologische implicaties begrijpt, kunt u uw workshops of sessies beter aanpassen aan een ouder publiek.

Ouderdom en degeneratie

Sociale veroudering – Het eerste waar u rekening mee moet houden is de ervaring van uw patiënt. 

Hoe ouder u wordt, hoe meer dingen u verloren heeft: geliefden, een bepaalde sociale of financiële status, uw autonomie en dromen die u niet meer kunt vervullen.

Dit alles kan gemakkelijk leiden tot een verlies van zelfvertrouwen en een verslechtering van het gevoel van eigenwaarde. Tegenover deze situatie worden vaak twee houdingen opgemerkt: Sommigen zullen alles wat verloren is gegaan vervangen door nieuwe interesses.

Anderen echter zullen in afzondering en terugtrekking leven. Kunst zou juist deze nieuwe belangstelling kunnen zijn.

Pensionering is een moeilijke stap, omdat die meestal gepaard gaat met het verlies van een sociale rol. Ieder mens ervaart deze situatie anders, afhankelijk van de ontwikkeling en het imago dat het werk hem gegeven heeft. Wat er ook gebeurt, de persoon moet zich neerleggen bij een geheel nieuw levensritme waarin de tijd lang kan lijken – vooral als de relaties met de buitenwereld verminderen. Met pensionering komt vaak afstand nemen van dierbaren: Kinderen zijn volwassen geworden en bouwen op hun beurt hun leven op. Het ouderschap is een essentieel onderdeel van de identiteitsvorming en deze verandering kan als een echt hartzeer ervaren worden.

Bovendien bevindt de bejaarde zich vaak in een situatie waarin hij verzorgd moet worden omdat hij zijn autonomie aan het verliezen is.

Ze hebben hulp nodig bij dagelijkse taken, omdat hun capaciteiten afnemen en ze minder goed in staat zijn om te beheren zoals ze ooit hadden. Voor sommigen kan de steun van anderen leiden tot onhandigheid en een gevoel van afhankelijkheid.

Het zelfvertrouwen wordt ondermijnd door dit verlies van onafhankelijkheid, maar ook door het beeld dat men van zichzelf heeft. Het lichaam veroudert of lijdt en het is een nieuwe test om te overwinnen: men moet deze verandering kunnen aanvaarden als een noodzakelijke levensfase. Spijt, bijvoorbeeld, zal een van de moeilijkste emoties zijn om mee om te gaan als u ermee geconfronteerd wordt.

In een kliniek en een bejaardentehuis – Wat ook kan gebeuren als u ouder wordt is dat u in een bejaardentehuis of een gespecialiseerde kliniek terecht komt. In dit geval zijn er nog meer dingen om mee om te gaan en crisissen om te overwinnen. U weet al dat u in een speciale omgeving bent omdat u uw leven niet meer goed kunt beheren of niet meer over de vitale functies beschikt om zelfstandig te leven.

Het is een situatie waarin heel vaak iets gegeven wordt en beslissingen vaak niet van eigen keuze zijn, zodat het verlies van autonomie dubbel benadrukt wordt. Meestal is het moeilijk om deze weg in te slaan, ook al is het het resultaat van een logische beslissing. Alleen al de aankomst in een verpleeghuis betekent een breuk met een leven dat nu tot het verleden behoort.

Het laatste stadium van dit verlies van autonomie blijft het verlies van financiële autonomie: een soort omgekeerde adolescentie. Deze pauzes moeten niet licht opgevat worden, want ze kunnen zelf de oorzaak zijn van gedragsproblemen. We begrijpen dus waarom workshops kunstzinnige therapie in groepen belangrijk zijn in bejaardentehuizen, waar de wederopbouw van een sociale band van vitaal belang is.

Biologische veroudering – Het biologische proces van achteruitgang speelt een belangrijke rol bij het verlies van autonomie van ouderen.

Ouder worden is geen ziekte, maar een natuurlijk proces waarbij de geestelijke en lichamelijke vermogens langzaam afnemen.

De snelheid van deze achteruitgang en het verloop ervan zijn afhankelijk van elk individu. Het is nodig u bewust te zijn van dit proces om uw patiënten te begrijpen, ook al houdt u het voor uzelf. In een workshop moet de oudere niet als één persoon gezien worden.

Dit verouderingsproces heeft vooral lichamelijke gevolgen: Een oudere persoon heeft minder spierspanning, minder lenigheid, minder hart-long vermogen, meer problemen met evenwicht en bewegingscoördinatie, wat ook tot vallen kan leiden. 

Het kan ook leiden tot aantasting van de zintuigen, vooral het gezichtsvermogen en het gehoor.

Ook de cognitieve prestaties nemen af: op een leeftijd waarop u veel stress heeft meegemaakt, kan het moeilijker zijn u aan veranderingen aan te passen. Het zal ook moeilijker zijn om nieuwe dingen te leren en om verbeeldingskracht, denkvermogen, geheugen of stressbeheersing te ontwikkelen.

Deze verschillende stoornissen kunnen leiden tot nieuwe gedragsproblemen, hoewel de omvang daarvan van persoon tot persoon verschilt. Sommige mensen hebben de middelen om deze nieuwe levensfase ten volle te beleven, anderen niet. Wie er niet in slaagt met deze verschillende fasen om te gaan, kan te maken krijgen met verschillende stoornissen, die vooral gebaseerd zijn op een verlies van belangstelling. Men keert zich af van zijn eigen persoon, van zijn toekomst, van het beeld dat men van zijn lichaam heeft en van zijn sociale imago, en tenslotte van het leven zelf.

De verschillende aandoeningen die met ouderdom gepaard kunnen gaan zijn vaak het gevolg van verschillende emoties. U kunt angst voor andere mensen voelen, angst gecombineerd met een gevoel van zinloosheid, verdriet en spijt of zelfs ontkenning. Deze kunnen allemaal voortkomen uit het feit dat u zich nu bewust bent dat uw leven in gevaar is.

En deze stoornissen hebben gevolgen voor het dagelijks leven: verlies van slaap en eetlust, geheugenverlies of communicatieproblemen. Veel ouderen leven in volledig isolement en sommigen lijden aan depressieve stoornissen. Angst voor de toekomst kan ook ruimte-tijd stoornissen veroorzaken: Men weet niet meer wie of waar men is. De patiënt kan ook het gevoel hebben dat de huidige realiteit hem niet bevalt en de neiging hebben ze te veronachtzamen en in zijn herinneringen te leven.

Dementie – Gezien de geleidelijke achteruitgang van het vermogen, kan dementie volgen, vooral de ziekte van Alzheimer. We hebben het hier over een progressief en onomkeerbaar.

Afname van hersencapaciteit. Om met deze patiënten te kunnen werken, is een objectieve en positieve kijk nodig, zelfs in situaties van gevorderde dementie. Deze ziektebeelden hebben gemeen dat ze degeneratief zijn, d.w.z. dat ze gelijk staan met het verdwijnen van zenuwcellen die als taak hebben informatie door te geven in het zenuwstelsel.

Er zijn ziekten zoals de ziekte van Alzheimer, waarvan het belangrijkste symptoom vergeetachtigheid is, de ziekte van Pick, waarbij de neuronen in de frontale kwab geleidelijk afsterven, of Lewy body dementie, die tot hallucinaties leidt. Deze pathologieën hebben vergelijkbare gevolgen, want ze leiden allemaal tot een verlies van autonomie, moeilijkheden bij de aanpassing, en moeilijkheden bij het uitvoeren van de workshops die u gaat geven.

Hoe zit het met kunstzinnige therapie?

Kunstzinnige therapie heeft veel te bieden bij de gevolgen van het ouder worden of van ernstige ziekten zoals Alzheimer en Parkinson.

Het kan, bijvoorbeeld:

  • De patiënt de gelegenheid geven zich te ontspannen.
  • Nieuwe contacten inschakelen
  • Bevorder spel, humor en goed humeur
  • Verbeter de cognitieve vaardigheden 
  • Sta zintuiglijke stimulatie toe
  • Werken aan het gevoel van identiteit
  • Vergroot het zelfvertrouwen
  • Toegang verschaffen tot een nieuwe spiritualiteit
  • Omgaan met verveling
  • Communicatie mogelijk maken

Het maken van een kunstwerk kan ook gevoelens van trots oproepen die eerder niet gevoeld werden. En dan hebben we het nog niet eens over alle effecten van kunst die we al kennen, vooral het gevoel voor schoonheid. Daarom is het gunstig dat er workshops zijn die de creatie van visuele en tastbare werken mogelijk maken.

Er zijn geen activiteiten die speciaal voor ouderen ontworpen zijn, maar het is belangrijk dat u in staat bent hun mogelijkheden, sterke en zwakke punten in te schatten. Het publiek is echt het meest gebaat bij groepswerk in workshops. Het zorgt voor echte socialisatie, verlicht de verveling en schept nieuwe contacten met de buitenwereld.

Als een patiënt een soort oefening niet leuk vindt, kunnen ze worden geïnspireerd door iemand anders te zien die dat wel kan.

Werken met ouderen vereist ook een zorgvuldige keuze van artistiek medium. We hebben de voordelen van elk van hen nog niet beschreven. Hierover zal een aparte module gaan. Het is echter goed te weten dat het beter is media te gebruiken die enige structuur toelaten om gevoelens van frustratie of rusteloosheid te vermijden.

Het moet een gestructureerd en gemakkelijk te gebruiken medium zijn.

Bijvoorbeeld, een grafietpotlood maakt een grotere expressiviteit mogelijk. Een medium dat niet gestructureerd is, zoals verf of klei, zal meer geschikt zijn om begraven emoties uit te drukken: het is loslaten in plaats van je omgeving te beheersen.

In die zin is kunstzinnige therapie een goede manier om de levenskwaliteit van oudere mensen te verbeteren, vooral in een klinische omgeving waar de kunstzinnig therapeut samenwerkt met andere specialisten of therapeuten. Dit werk vereist echter een omvattend begrip van de spanningen en ervaringen die de patiënt doormaakt. Het vereist inzicht in de gevolgen van het ouder worden en kennis van de voorzorgsmaatregelen die bij oudere mensen genomen moeten worden.

Neem voorzorgsmaatregelen die aangepast zijn aan het doelpubliek

Het basisidee is om uw patiënt te leren kennen. Neem notities van zijn leven dat hij geleid heeft, zijn geschiedenis en zijn ervaringen, om hem beter te begrijpen en te weten hoe u met hem verder moet. Het begrip relatie wordt de sleutel: het gaat erom de oudere te ontmoeten door hem/haar te zien als een volwaardige, autonome persoonlijkheid die een leven vol ervaringen geleefd heeft.

Met welk publiek u ook werkt, u moet proberen u in hun schoenen te verplaatsen om passende oplossingen te vinden. Het is nodig om na te denken over ouder worden en over wat als prettig en succesvol ouder worden beschouwd kan worden onder de geschiktste omstandigheden die kunsttherapie kan bieden. Ouder worden mag nooit als een kwaad gezien worden, maar als een noodzakelijke en positieve stap.

De achteruitgang in cognitieve en lichamelijke vermogens moet ondersteund worden. Natuurlijk bent u er niet om de biologische functies van de persoon in stand te houden, maar de gevolgen van deze achteruitgang kunnen, vooral cognitief, door kunst verzacht worden. Dit gebeurt door juist die vermogens te stimuleren die achteruit gaan: verbeelding, geheugen en redeneren. Wat de lichamelijke vermogens betreft, kan kunstzinnige therapie ook ondersteunen – bijvoorbeeld door de beweging die door bepaalde praktijken, vooral dans, wordt opgewekt.

Het is belangrijk een stimulerende omgeving te scheppen om een mogelijk verlies van belangstelling te voorkomen. De sessie moet bij de patiënt nieuwe concentratie en energie opwekken. Het vereist veel luisteren en begrijpen. De sessie moet ook plaatsvinden in een geschikte omgeving waar de oudere door de voorgestelde activiteiten weer controle over zijn omgeving kan krijgen.

Het is nodig om de broodnodige stimulatie te creëren om de gevolgen van het ouder worden te beteugelen, want het werkt als een vicieuze cirkel: hoe minder stimulatie u krijgt, hoe minder belangstelling u heeft. Hoe minder belangstelling u heeft, hoe meer u afstand neemt van anderen en uw omgeving. Dit leidt tot nog minder stimulatie.

Daarom is het nodig een echte dynamiek te scheppen in het centrum van de workshops, die de persoon het verlangen naar stimulatie weer doet hervinden. Dit kan bereikt worden door de sfeer, de inrichting, het goede humeur van de persoon zelf en andere hulpmiddelen zoals muziek. Bovenal moet de workshop een plezierige en verwachte ervaring zijn.

Er kunnen enkele speciale voorzorgsmaatregelen worden genomen, vooral met betrekking tot uw houding ten opzichte van leeftijdsgerelateerde gedragsproblemen. Bijvoorbeeld iemand die haar realiteit ontkent en deze als een bedreiging ziet.

Ze kan gewoon weigeren naar de workshop te komen omdat ze er geen zin in heeft. In dit geval zal aandringen en proberen haar over te halen niet helpen. Het vergt veel geduld om het vertrouwen van uw patiënt te winnen. U kunt bijvoorbeeld na elke workshop naar hem toe gaan en hem vertellen wat er gedaan is en wat er voor de volgende workshops gepland is, om hem geleidelijk over te halen mee te doen.

In de omgang met een agressief persoon (en dit advies geldt niet alleen voor oudere mensen) is het niet nodig u defensief, boos of anderszins negatief op te stellen. U moet proberen tijd te winnen. Als therapeut moet u  weten dat elke reactie van boosheid of woede een teken is van het ongemak van uw patiënt. Ook hier moet u geduldig zijn en altijd op een bemoedigende en positieve manier reageren.

Het laatste geval waar u vaak mee te maken krijgt is teruggetrokkenheid: een verdrietige patiënt die zich niet wil uiten en die zelfvertrouwen mist. Hier moet u een goede luisteraar zijn en hartelijk blijven. Richt u op workshops die u aan herinneringen doen denken.

Bij dementie gaat het er vooral om de patiënt in staat te stellen een zekere kwaliteit van leven te hebben. Om dit te doen moet u een aantal dingen in gedachten houden. De positiviteit die u moet tonen is gebaseerd op het feit dat dementie geen tragedie is maar een ziekte.

U moet rekening houden met wat uw patiënt voelt. Het feit dat het hem zeker aan zelfvertrouwen ontbreekt, dat hij geen controle meer heeft over zijn leven, dat hij zich vaak niet begrepen of behandeld voelt als een volwaardig mens. Hij kan ook bang zijn voor zijn omgeving. Er zijn verschillende voorzorgsmaatregelen die je kunt nemen in de manier waarop je met een oudere met dementie communiceert:

  • Onthoud dat alles wat uw patiënt doet of zegt een betekenis heeft.
  • Neem een kalmerende houding aan
  • Heb altijd respect voor uw patiënt
  • Behandel de patiënt nooit als een kind
  • Laat hem de activiteiten zelf doen en help hem alleen als het nodig is
  • Pas op dat je geen stressvolle situaties creëert: groep A kan voor sommige mensen stressvol zijn, afhankelijk van hun grootte
  • Bekritiseer geen uitspraken die onsamenhangend lijken, maar probeer ze te begrijpen
  • Spreek duidelijk en eenvoudig

Een zekere mate van autonomie moet ook worden toegestaan. Om dit te bereiken is het nodig samen te werken met andere specialisten.

De oudere moet geholpen worden om zo veel mogelijk banden met de buitenwereld te onderhouden, om actief deel te nemen.

De groep wordt aangemoedigd aan activiteiten deel te nemen en elke stap vooruit die ze zet naar waarde te schatten.

Naast deze verschillende doelstellingen is het belangrijk te onthouden dat op een heel concrete manier rekening gehouden moet worden met de behoeften van ouderen. Het is nodig alert te blijven om een toestand van overmatige uitputting te herkennen, de sessie in een luchtige en aangename ruimte te laten verlopen en regelmatig te vragen of de persoon water of een pauze nodig heeft. Het is ook belangrijk om waakzaam te zijn: laat geen voorwerpen rondslingeren die tot een val kunnen leiden en dwing je patiënt niet tot lichamelijke inspanningen die niet geschikt zijn voor zijn toestand.

Het uitvoeren van lichte, aangepaste lichamelijke activiteiten als onderdeel van kunstzinnige therapie, vooral bewegingstherapie, kan echter interessant zijn. Zo zou elke sessie moeten beginnen met opwarmingsoefeningen en een paar bewegingen.

Lichaamsbeweging vergroot het fysieke uithoudingsvermogen, verbetert het welzijn en vermindert stress. Vooral bij oudere mensen worden evenwicht en houding bevorderd om vallen te voorkomen.

Lichamelijke activiteit heeft ook positieve mentale effecten: het helpt bepaalde ziektes voorkomen en vertragen en verbetert zelfs iemands cognitieve functies. Alvorens dat te doen, is het nodig de lichamelijke mogelijkheden van uw patiënt te beoordelen.

Kunsttherapie en de ziekte van Alzheimer

Laten we onze kennis kort samenvatten om dieper in te gaan op de toepassing van kunstzinnige therapie bij de degeneratieve pathologie van de ziekte van Alzheimer. We hebben al veel over de ziekte geleerd en we weten dat ze de cognitieve vermogens van de patiënt aantast door aantasting van bepaalde vaardigheden zoals denken, geheugen en logica, maar niet van gevoelens en emoties.

Bij kunst gaat het om deze cognitieve en creatieve vaardigheden. Het doel bij het werken met de ziekte van Alzheimer moet zijn de achteruitgang van de geestelijke vermogens te vertragen door stimulatie, de patiënt te helpen sociale contacten te behouden en zijn zelfvertrouwen te herstellen.

Workshop ideeën en tips

We kunnen ook groepsworkshops aanbieden op basis van verschillende herinneringen, zoals jeugdherinneringen. Bijvoorbeeld: we kunnen aan kinderliedjes werken om een discussie tussen de deelnemers over verschillende herinneringen mogelijk te maken.

Een andere workshop die interessant kan zijn, vooral in de eerste sessies, is het bekijken en bespreken van grote kunstwerken. Het maakt een eerste communicatie mogelijk en stimuleert de cognitieve vaardigheden van de patiënt die bepaalde elementen moet benoemen en beschrijven. Bij dit soort sessies kunnen ook gesprekken gevoerd worden waarbij een buitenstaander betrokken is: op deze manier voelt de persoon zich niet betuttelt en leert hij nieuwe dingen.

Als onderdeel van een workshop in een bejaardentehuis kunnen we ons ook een activiteit voorstellen die echte verbondenheid schept: bijvoorbeeld het schrijven van een lied. Deze activiteit kan over verschillende zittingen gespreid worden en zich op verschillende niveaus afspelen. Het omvat het maken van een lied op basis van een opgenomen melodie, het op muziek zetten ervan en tenslotte de vreugde van het zingen.

Natuurlijk kunnen alle workshops die we tijdens deze training zullen zien aangepast worden om met ouderen of mensen met de ziekte van Alzheimer te werken. Activiteiten die uitwisseling en socialisatie mogelijk maken en in groepsverband gedaan worden, verdienen echter de voorkeur.

Het belangrijkste bij het nadenken over workshops voor ouderen is dat u zich aanpast aan hun tempo. U moet een ruimte kunnen bieden die heel open is, niet kinderachtig en ruimte biedt voor creativiteit en autonomie. In plaats van een tempo voor te stellen, bepalen de patiënten hun eigen tempo.

Ze kunnen ook artistieke middelen kiezen die rekening houden met de smaak van de mensen en die bepaalde aangename herinneringen kunnen oproepen. Het idee van kunsttherapie met mensen op gevorderde leeftijd is vooral om hen opnieuw te stimuleren: op zintuiglijk, psychologisch en emotioneel niveau. De manuele activiteit maakt het mogelijk om een zekere handigheid te behouden en met andere mensen van gedachten te wisselen in de context van een groep.